Vierasser (Rotterdam)

Allan/Beijnes/Talbot/Werkspoor Vierasser
Een Werkspoor vierasser op het Kruisplein
Nummerserie 401-570
Aantal: 170
Fabrikant: Allan/Beijnes/Talbot/Werkspoor
Zitplaatsen: 22
Staanplaatsen: 41
Een Werkspoor vierasser in het Tramlijn Nederlands Openluchtmuseum
Een Allan vierasser op de Hofdijk

Bij de Rotterdamse tram hebben 2 typen vierassers dienstgedaan. De motorwagens 401-570 vormen de op één na grootste serie motorwagens die ooit in Nederland als serie zijn besteld en gebouwd. Alleen de Amsterdamse Union-serie (15-229) uit 1902-'05 was qua aantal groter. De serie vormde sinds hun indienststelling vanaf 1929 meer dan 30 jaar de ruggengraat van de RET. Bij deze trams hoorden bijwagens (1001-1020) met eenzelfde uiterlijk. Vele van deze wagens zijn als werk- en instructiewagen en museumwagen nog in dienst. De motorwagens 100-135 behoorden tot een serie die als een naoorlogse doorontwikkeling van de serie 401-570 gezien kan worden. Ook bij deze serie hoorden bijwagens (1021-1056).

Aanleidingen voor de 401-570

Op 15 oktober 1927 ging de RETM voor ƒ 8.000.000,- over in gemeentehanden en werd omgedoopt in Rotterdamsche Electrische Tram (RET). Op dat moment had Rotterdam 15 tramlijnen. De nieuw aangetreden directeur, J.G.J.C. Nieuwenhuis, plande een totale modernisering en transformatie van het trambedrijf. Een studie van de Duitse verkeerskundige Lehner, na de Tweede Wereldoorlog in Den Haag bij de HTM bekend geworden door het Plan Lehner, werd naar de prullenbak verwezen. Dit plan omhelsde een forse uitbreiding van het tramnet maar borduurde voort op de lijnenstructuur van 1927. Nieuwenhuis liet tellingen uitvoeren wie, waar overstapte, hoeveel mensen dat waren en op welke tijdstippen van de dag. De gegevens analyserend schetste hij een tramnet van 28 lijnen met vele rechtstreekse verbindingen tussen stadswijken via belangrijke overstappunten als Station DP, Hofplein en Coolsingel.

De tellingen hadden uitgewezen waar precies de grootste behoefte was aan die directe verbindingen. Elke lijn op zich kreeg een gemiddelde frequentie maar omdat iedere stadswijk en eindpunt wel aangedaan werd door 2 of 3 tramlijnen was er frequent een tram. Tevens zou het voordeel zijn dat als een lijn vertraging opliep, de andere lijnen naar die bewuste stadswijk normaal konden blijven rijden. Voor de uitvoering van deze plannen had de RET trams nodig met een capaciteit van ongeveer 80 passagiers die met 1 bestuurder en 1 conducteur bediend konden worden. Bij uitzondering, in de spitsuren of op drukke lijnen, zou een net zo'n groot formaat aanhangwagen worden aangehangen. Ook de tariefstructuur werd vereenvoudigd, o.a. met de invoering van rittenkaarten die men bij voorverkoopadressen kon kopen. Het plan van Nieuwenhuis zou in 3 fases worden ingevoerd – A, B en C genoemd – en in 1931 voltooid moeten zijn. Plan A ging al op 1 mei 1929 in want het kon worden uitgevoerd zonder de instroom van nieuw trammaterieel. Het betrof de instelling van de tramlijnen 16 en 17 (twee oost-westverbindingen) en 18. Lijn 12A werd in lijn 9 omgenummerd. Nog voor de instelling van plan B werd als versterkingslijn van lijn 2 een lijn 25 tussen het Beursplein en de Carnisselaan ingesteld. Veel oud trammaterieel kon worden gemoderniseerd en kreeg de okergele en zwarte kleurencombinatie. De lijnkleuren verdwenen en tevens op vele series de sleepbeugel. Gemoderniseerde trams kregen een signaalinrichting waarmee passagiers konden aangeven dat zij bij de volgende halte wilden uitstappen.

Aflevering

Voor de uitvoering van plan B en C was echter wél nieuw materieel nodig. De keus viel op een vierasser met een lengte van bijna 12 meter en een middeninstap die slechts twee treden had. De bestelling was 50 motor- en 20 bijwagens groot. In het rijtuig moest men dan, om bij de zitplaatsen te komen, nog een treetje nemen. De wagens waren geheel van staal, uiterst modern in die tijd. Alle dwarsbanken waren bekleed met kunstleder. Er konden 22 passagiers zitten en er mochten er 41 staan. De controller had 10 rijstanden en 7 remstanden. Deze werden met een draaiwiel met de klok mee bediend. De motorwagens waren tweerichtingswagens, aan beide kanten waren bestuurdersplaatsen. De bestuurder had een soort halve zitplaats met een zadel en kon zijn compartiment met een gordijn sluiten. Dit was vooral nuttig om het spiegelen van de interieurverlichting op de voorruit als het donker was tegen te gaan. De eerste 50 nieuwe vierassers werden door 3 verschillende fabrikanten geleverd:

• 401-420 door Allan en
• 421-435 door Talbot Aachen met 4 SSW motoren van 32 pk.
• 436-450 door Werkspoor Utrecht 4 motoren van BBC van 32 pk.

Deze wagens waren eind 1929 alle afgeleverd. Ze kwamen in dienst op de lijnen lijn 4, lijn 8 en 16 en ook op de lijnen 9 en lijn 14. De bijbehorende bijwagens met precies hetzelfde uiterlijk, 1001-1020 die op termijn tot motorwagen konden worden verbouwd, werden ook afgeleverd. De bijwagens hadden ook aan de uiteinden zitplaatsen zodat het totaal 32 zit- en 30 staanplaatsen werd. Deze verbouwing vond plaats in de tweede helft van 1931 en de trams werden als 451-470 achter de eerdere serie genummerd. Door deze nieuwe wagens kon met Tramplan B de verdere uitbreiding van het tramnet plaatsvinden met de instelling van de lijnen lijn 19, lijn 20, lijn 21 en lijn 24. Lijn 4 kon naar Schiedam worden verlengd. Plan B werd op 24 maart 1930 voltooid met de invoering van de tangentiële tramlijnen lijn 22 en lijn 23. Toen op last van de gemeente de particuliere buslijnen, die een plaag voor het trambedrijf waren, op 1 december 1929 werden verboden, steeg het vervoer nog aanzienlijk.

Na verloop van tijd traden bij het rijden hinderlijke stoten op. Dit kwam door de montage van een niet-verende wiegbalk in de draaistellen en de normale slijtage hiervan. Een eenvoudige maar ingenieuze ingreep werd uitgevoerd, de veerhand in het draaistel zodanig uitvoeren dat deze aan de draagpot kon 'schommelen', waardoor de wagens veel soepeler en rustiger liepen.

In 1930 keurde de gemeenteraad van Rotterdam de aanschaf van nog eens 100 vierassers en 20 bijwagens goed. De motorwagens werden de 471-570 die alle 20 centimeter langer dan de eerdere serie waren:

• 471-500 door Allan gebouwd met 4 BBC motoren van 47 pk.
• 501-510 door Allan gebouwd met 4 SSW motoren van 44 pk.
• 511-550 door Werkspoor gebouwd met dezelfde motoren als 501-510.
• 551-560 door Beijnes Haarlem met 4 BBC motoren van 47 pk.
• 560-570 ook door Beijnes gebouwd maar met 4 Smit motoren van 44 pk.

De 20 nieuwe bijwagens werden weer 1001-1020 genummerd en deze wagens kwamen tussen november 1931 en januari 1932 in dienst. De wagens 471-570 hadden een hoger motorvermogen. Omdat men om zware motoren verlegen zat bij de bouw van de 301-304, werden de zware motoren van de 471 en 472 in 1943 door lichte exemplaren vervangen. In de jaren vijftig werden ook de 473 en 474 nog van lichte motoren voorzien.

Op 1 juni 1931, de geplande invoering van Tramplan C, waren bijna alle 190 bestelde vierassers afgeleverd. De crisistijd was toen echter al in volle hevigheid losgebarsten en het vervoer was drastisch verminderd. Tramplan C kon niet worden uitgevoerd en de teller bleef steken op 25 tramlijnen. De eerste tramlijnen werden al opgeheven. Lijn lijn 13 was het eerste slachtoffer, hiervoor werd lijn 19 verlengd. Tot 1933 volgden nog de lijnen 7, 19 en 24. De ritprijzen werden verhoogd maar het aantal te vervoeren passagiers nam enorm af en daarmee weer de inkomsten. In de crisistijd was voor de RET de opening in 1937 van het voetbalstadion van Feyenoord en het vervoer daarnaartoe, een grote opsteker. Soms werden tot 80 extra tramstellen ingesteld om voor en na de wedstrijd de duizenden toeschouwers te kunnen vervoeren.

Tweede Wereldoorlog

Tijdens het bombardement op Rotterdam op 14 mei 1940 werd geen enkele tram verwoest of beschadigd mede omdat alle remises buiten het gebombardeerde gebied lagen.

In 1943 bouwde de RET in eigen beheer nog een kleine serie aanvullende motorwagens van dit type. Dit waren eenrichtingtrams, die 301-304 werden genummerd, later aangevuld met nog twee: 305 en 306. Deze laatste twee waren opgebouwd uit de resten van de door brandschade bij het bombardement op 31 maart 1943 in West bijna verwoeste 540 en 418. Daarbij verloren 8 RET-medewerkers het leven. Deze kleine serie had dus één bestuurdersplaats maar wel deuren aan beide zijden. De reden hiervoor was dat het ‘verkeerd’ uitstappen, dus aan de linker zijde van de tram, bij sommige eindpunten noodzakelijk was. In ieder geval was dit bij het eindpunt Schiedam Koemarkt en bij het eindpunt Bulgersteyn van lijn 8. (Ook de Allan-serie 102-135 had om dezelfde reden deuren aan beide zijden.)

Om door het sterk toegenomen vervoer meer passagiers te kunnen vervoeren werd als oplossing het aantal zitplaatsen flink teruggebracht. Op 1 december 1944 was het met de, toch al magere exploitatie, gedaan. Vanaf die datum reden er door stroomgebrek geen trams meer.

De bezetter vorderde in 1944/'45 trams om in te zetten bij getroffen Duitse trambedrijven. 34 motorwagens (436-469) uit de vierassersserie en 4 aanhangwagens (1001-1004) troffen dit lot. Ze werden ingezet in Bremen en Dortmund. 4 van deze motorwagens werden in Duitsland zodanig beschadigd dat zij na de oorlog niet meer werden hersteld (445, 453, 460 en 461).

Naoorlogse periode

Op 8 juni 1945 kon de RET haar werk hervatten. 5 tramlijnen op korte routes kwamen weer onder de draad. Na de Tweede Wereldoorlog borduurde de RET op het succes van de serie 401-570 door. Twee proefwagens, 571 en 572, kwamen in 1948 in dienst die technisch zeer verschillend waren uitgevoerd. Na een uitgebreid proefbedrijf van enkele jaren viel de keuze op de 'all electric' 572, ten koste van de electropneumatische 571. In 1951 zijn beide motorwagens enigszins gelijk gemaakt en vernummerd in 100 en 101. Deze wagens waren vierassers met een iets gebogen front en een wat andere achterkant zodat zij niet zo’n blokkerige indruk maakten als de vooroorlogse serie. Voortbordurend op het succes van de 572 werden in 1950/'51 de nog meer gestroomlijnde motorwagens 102-135 in dienst gesteld. Dat in het interieur veel aluminium was verwerkt was in die tijd een noviteit. Bij de serie hoorden de bijwagens 1021-1056. Deze serie werd door Allan in 1948/'49 gebouwd en daarom door het personeel ‘Allan-treinen’ genoemd. Hun rijeigenschappen waren zeer goed en het motorvermogen was voldoende voor het zwaarste vervoer. TL-verlichting en de latere rijtuigverwarming waren ook noviteiten. De middenstap, in de jaren '30 nog geroemd, was later niet meer zo praktisch. Enerzijds konden de deuren niet aangepast worden zodat zij automatisch sluitbaar konden worden gemaakt en anderzijds was ombouw tot éénmanswagen onmogelijk.

Zie ook: Rotterdamse Allanstellen

Motorwagen 107 met bijwagen op lijn 14 op de halte Kruisplein in 1965

Door de komst van dit materieel werd al het vooroorlogse tweeassige materieel – op de Delmez-wagens die tot 1957 nog dienstdeden op lijn 15 na – buiten dienst gesteld. Vanaf 1964 werden de eerste vierassers uit de vooroorlogse serie buiten dienst gesteld en naar de sloper gebracht. Vele werden werkwagen. De vierassers werden ook in de exploitatie zeer kostbaar omdat, indien met bijwagen gereden, drie personeelsleden waren. Door de stijging van de naoorlogse welvaart werd de factor arbeid zeer duur. Net zoveel passagiers konden op termijn worden vervoerd met een nieuwe dubbelgelede DUEWAG-achtasser die met eenmansbediening alleen een bestuurder nodig had. (Met zelfbediening door de passagiers waardoor na verloop van jaren het zwartrijden enorm toenam.) Na de aflevering van alle gelede trams deden de vooroorlogse vierassers na 1965 alleen nog dienst op lijn 1, 5, 11 en 16, alle lijnen met een kopeindpunt.

Vanaf begin jaren '60 werd het tramnet gereduceerd. De bouw van de metro betekende opheffing van lijn 12 naar de Mijnsherenlaan. Later werden door afnemend passagiersaanbod vooral lijnen in het fijnmazige net het slachtoffer. Zo verdwenen in 1967 lijn 1 naar het Aelbrechtsplein, lijn 11 naar het Lisplein en lijn 15 naar Crooswijk van het toneel en daarmee ook langzaam de vierassers. De bijwagens 1001-1020 werden in 1965 afgevoerd. In 1966 werden de nog aanwezige eenrichting wagens 302-306 vernummerd in 401-405 (de oorspronkelijke 401-405 waren toen al gesloopt) en geschikt gemaakt voor het trekken van een bijwagen. Toen de Rotterdamse metro in 1968 werd geopend betekende dit de opheffing van alle Maas-kruisende tramlijnen en de lange uitlopers van de vroegere tramlijnen op Zuid. De zuidelijke lijnen 2, 9 en 11 (zuidelijke tak van lijn 3) werden opgeheven, waarna een nieuwe, geïsoleerde, lijn 2/lijn 12 in Zuid ontstond die de metro van passagiers moest voorzien.

De laatste tweerichting vierassers verdwenen vrijwel uit de dienst na de komst van de laatste Düwagserie 601-635 in 1969. Lijn 5 was tot zijn verlenging begin 1969 naar Schiebroek de laatste lijn die volledig met deze wagens reed vanwege het kopeindpunt op de Schieweg. Alleen de éénrichting wagens 402-405 bleven nog tot 1970 in de dienst. Op Zuid waar men maar net genoeg enkelgelede DUEWAGs had voor de dienst op lijn 2 en 12 bevonden zich nog als uiterste reserve de tot werkwagen vernummerde (2)516 en (2)517 voorzien van schrikstrepen. Hiervan werd er slechts sporadisch één van in de passagiersdienst ingezet. Ook in Noord waren er een aantal wagens bewaard als uiterste reserve, waarvan ook een deel werd voorzien van schrikstrepen en een nummer in de werkwagenserie 2500. Ook hier werd er sporadisch nog één van ingezet

In de jaren 1969 tot en met 1972 werd ook het grootste deel van het Allan-materieel afgevoerd, na slechts twintig jaar dienst. Een beperkt aantal wagens bleef gehandhaafd en deed dienst in de spitsuren op de Zuidlijnen 2 en 12. In 1980 waren door asbestperikelen een aantal kleine en grote Schindlers buiten dienst gesteld terwijl er ook twee slechts 10 jaar oude Düwag gelede wagens waren verbrand. Hierdoor werd de reserve zeer krap en reden er zo nu en dan weer enkele oude vierassers in de normale dienst onder meer de 504, 515 en de 565 met name op lijn 3. In februari 1981 kwamen ook op de Rechter Maasoever weer twee Allan stellen in de spitsuren in de dienst op lijn 6 waardoor de oude vierassers niet meer nodig waren. In juli 1983 was het ook voor de Allan stellen definitief afgelopen.

Museumtrams

Vierassige motorwagen RET 123 (bouwjaar 1951) in het Trammuseum Rotterdam

In Trammuseum Rotterdam tenzij anders vermeld.

• Serie 401-570: 408, 491, 504, 507 (Amsterdam), 509, 515, 520 (Arnhem), 522, 523, 535 (Arnhem), 536 (Arnhem), 537, 542, 565, 565, 2101 (instructiewagen, ex-motorwagen 404)
• Serie 1001-1020: 1001 (ex-motorwagen 499), 1008 (ex-motorwagen 545), 1020 (ex-motorwagen 513)
• Serie 301-306: 303
• 100 en 101: geen
• Serie 102-135: 109, 115, 123 en 130
• Serie 1021-1056: 1040, 1042 en 1050 (Arnhem).

Zie ook

• Trammuseum Rotterdam
• Rotterdamse museumtrams

Allan

Vierasser · Allanstel

Talbot

Vierasser