Tram Wiki
Registreer
Advertisement
Flag of the Netherlands Nederlandsche Tramweg Maatschappij
NTM
Hoofdvestiging: Heerenveen
Actief: 24 april 1880-1 april 1970
(opgegaan in FRAM)
NTM kaart
Het lijnennet van de NTM
Veenwouden paardentram
Een paardentram in Veenwouden

De Nederlandsche Tramweg Maatschappij (NTM) was tussen 1880 en 1956 verantwoordelijk voor het aanleggen, exploiteren en onderhouden van de tramlijnen die in Friesland hebben gelegen. Ondanks de naam is dit trambedrijf uitsluitend in Friesland en aangrenzende delen van Groningen, Drenthe en Overijssel actief geweest.

De NTM werd opgericht op 24 april 1880 te Utrecht. Tussen 1907 en 1913 en na 1930 was de NTM gevestigd te Heerenveen. Aanvankelijk had men ambities om ook elders in Nederland tramlijnen aan te leggen, maar uiteindelijk concentreerde de NTM zich op Friesland.

Wat in 1956 nog restte van de voormalige NTM-tramlijnen werd overgedragen aan de NS, die de laatste tramlijn (toen alleen nog voor goederenvervoer) in 1985 sloot.

De eerste NTM-autobus reed op 16 juli 1930. Met een gestaag groeiend aantal bussen heeft de NTM openbaar vervoer verzorgd tot 1 april 1971, toen het bedrijf, samen met NOF, LABO en LAB, opging in de FRAM.

Paardentrams[]

De eerste door de NTM aangelegde lijnen werden in gebruik genomen met paardentrams. De eerste lijn liep van Dokkum naar Veenwouden en werd geopend op 6 oktober 1880. Deze en alle volgende lijnen werden uitgevoerd in normaalspoor (spoorbreedte 1435 mm). Een jaar later, op 19 september 1881, werd de lijn verlengd naar Bergumerdam en in 1896 reed de tram door naar Suameer. Vanaf 1913 (Suameer · Veenwouden) en 1926 (Veenwouden · Dokkum) werd de paardentram vervangen door de stoomtram. De paardentramlijnen waren lichter uitgevoerd dan andere lijnen, dus moesten eerst de spoorstaven door zwaardere exemplaren worden vervangen voordat de zwaardere stoomlocs konden rijden.

In 1898 kwam de paardentramlijn Makkum · Harkezijl in gebruik, terwijl in 1900 als laatste de paardentramlijn Berlikum · Sint Annaparochie werd geopend. Deze laatste lijn werd opgeheven in 1917, terwijl de dienst Makkum · Harkezijl nog tot 16 juli 1930 in bedrijf bleef. Dit was de laatste paardentramlijn in Nederland.

Stoomtrams[]

Het grootste deel van de NTM werd 65 jaar lang gevormd door het stoomtrambedrijf dat in zijn bloeitijd een groot deel van de provincie Friesland bestreek. De NTM was dan ook een van de grootste stoomtrambedrijven in Nederland.

De eerste stoomtram reed op 11 januari 1882 tussen Sneek en Bolsward. In datzelfde jaar volgden nog de lijnen Bolsward · Harlingen, Joure · Heerenveen en Heerenveen · Gorredijk. In 1884 kwam de verbinding van Gorredijk naar Drachten tot stand. In 1886 volgde de ontbrekende schakel Joure · Sneek. Toen was de doorgaande tramlijn Harlingen · Bolsward · Sneek · Joure · Heerenveen · Gorredijk · Drachten compleet.

Tien jaar later volgden er meer tramlijnen: in 1896 werd de lijn Drachten · Suameer geopend met erop aansluitend de hiervoor vermelde paardentramlijn Suameer · Veenwouden, waar vanaf 1913 ook stoomtrams gingen rijden.

Vanaf 1899 kwamen er ook stoomtrams ten noordwesten van Leeuwarden, in dat jaar werd de lijn Leeuwarden Vrouwe Poort · Minnertsga · Sint-Jacobiparochie in gebruik genomen. Een jaar later kwam de lijn Marssum · Franeker er bij en in 1901 kwam de verbinding van de Vrouwe Poort door Leeuwarden naar het station Leeuwarden in gebruik. In Harlingen kwam er dat jaar een verbinding van het station naar de haven tot stand.

Ook in 1901 kwam nog een andere tramlijn naar een haven tot stand, namelijk Joure · Sint Nicolaasga · Lemmer, waar aansluiting was op de 'Lemmerboot' die via de Zuiderzee een verbinding met Amsterdam verzorgde. In 1902 werd de ontbrekende schakel Arum · Franeker aangelegd, zodat vanuit Leeuwarden nu in westelijke richting tegen de klok in een rondje gereden kon worden tot aan Veenwouden. Het ontbrekende deel Veenwouden · Leeuwarden zou later ingevuld worden met stoomtrams op de spoorlijn Leeuwarden · Groningen.

Vanaf 1911 werden ook tramlijnen aan de oostkant van de provincie aangelegd en in de aangrenzende delen van Groningen, Drenthe en Overijssel. In 1911 werd de lijn Lippenhuizen (Driehoek) · Oosterwolde geopend, in 1913 de lijn Drachten · Groningen, in 1914 kwam de lijn Hoek Makkinga · Steenwijk in gebruik en een jaar later bereikte de NTM Drenthe ook met de lijn Oosterwolde · Appelscha · Hijkersmilde · Smilde · Bovensmilde · Assen, terwijl in 1916 de laatste lijn werd geopend van Hijkersmilde naar Meppel. Er waren in de loop der jaren nog veel meer plannen geweest voor aanleg van tramlijnen, maar hierbij zou het bijven. De totale lengte van het net bedroeg 297 kilometer.

De tramlijnen waren zowel voor passagiers- als voor goederenvervoer, maar het goederenvervoer zou het vervoer van reizigers op enkele lijnen vele jaren overleven. Het volledige net zou slechts zo'n 17 jaar bestaan, want in 1933 werd als eerste de laatst geopende lijn van Hijkersmilde, langs de Drentsche Hoofdvaart, naar Meppel al weer gesloten. Blijkbaar was de laatste uitbreiding toch niet zo'n succes.

De NTM reed niet alleen trams op de eigen lijnen, maar van 1913 werden er ook diensten verzorgd op enkele spoorlijnen van de Staatsspoorwegen (SS). Dit betrof in eerste instantie de lijn Leeuwarden · [[Veenwouden], later reden er ook trams op Leeuwarden · Sneek en Leeuwarden · Heerenveen. Dit betrof met name de stopdiensten die op alle haltes stopten.

Op 13 augustus 1939 vonden er enkele opheffingen plaats: Marssum · Franeker · Arum en Leeuwarden · Beetgumermolen. Het aansluitende deel Beetgumermolen · Sint Jacobiparochie werd voortaan door de Nederlandse Spoorwegen (NS) geëxploiteerd. Daartoe werd er nabij Sint Jacobiparochie een verbindingsspoor gelegd met de spoorlijn van de NFLS bij Minnertsga, zodat de goederentrams nu vanaf de andere kant op de tramlijn konden komen.

De overige tramlijnen bleven tot na de Tweede Wereldoorlog in bedrijf, maar in 1947 werd een groot deel van het net gesloten. Per 5 oktober 1947 werden opgeheven de lijnen: Harlingen · Bolsward, Sneek · Joure, Heerenveen · Gorredijk, Driehoek · Drachten, Folgeren · Bergum, Dokkum · Veenwouden en Hijkersmilde · Assen.

De hiervoor genoemde lijn Beetgumermolen · Sint Jacobiparochie ging in eigendom over naar de NS, terwijl alle overige lijnen werden overgedragen aan de NS, die hier uitsluitend nog goederenvervoer ging verzorgen. Tot 8 mei 1948 werd op de lijn DrachtenGroningen nog reizigersvervoer uitgevoerd met motortrams afkomstig van de Gooise tram.

Alleen nog goederenvervoer[]

De overgebleven lijnen werden vanaf 1 oktober 1949 weer door de NTM overgenomen, behalve de lijnen Bergum · Veenwouden en Beetgumermolen · Sint Jacobiparochie, die respectievelijk werden gesloten en bij de NS bleven. Het goederenvervoer werd met eigen personeel en NS-materieel uitgevoerd. In de volgende jaren werden de lijnen successievelijk weer overgedragen aan de NS: in 1952 Beetgumermolen · Sint Jacobiparochie, Drachten · Groningen in 1956, Sneek · Bolsward in 1958 en Heerenveen · Joure · Lemmer in 1960. De lijnen Steenwijk · Hijkersmilde en · Gorredijk werden niet meer overgedragen, doch gesloten op 30 september 1962.

De laatste, door NS geëxploiteerde, lijnen werden enige jaren later gesloten: Beetgumermolen · Sint Jacobiparochie in 1957-1964, Sneek · Bolsward en Heerenveen · Joure · Lemmer in 1968.

PijlrechtsZie ook: tramlijn Joure - Lemmer
PijlrechtsZie ook: tramlijn Sneek - Bolsward

Alleen de laatste lijn, Drachten · Groningen, bleef nog langere tijd bestaan. De in de jaren '50 in Drachten gevestigde Philipsfabriek was de belangrijkste klant. Nog tot in de jaren '80 was er regelmatig goederenvervoer over de Philipslijn met diesellocs van de serie NS 2400. In de jaren 1973, 1975 en 1976 keerde de stoomtram nog eens terug toen de Stoomtram Hoorn – Medemblik (SHM) ritten uitvoerde op deze oude tramlijn. De laatste rit over de gehele lijn werd met Wadlopers gereden op 30 april 1985 en nog een rit tot Roden op 7 juni 1985, waarna de lijn in 1988 werd opgebroken. Hiermee kwam er een einde aan de geschiedenis van de Friese tramlijnen.

PijlrechtsZie ook: tramlijn Drachten - Groningen

Materieel[]

Voor de dienst op de stoomtramlijnen beschikte de NTM over een groot aantal stoomlocs. Deze waren in drie hoofdseries te onderscheiden.

De 'Kleine Henschels', serie 1-28, werden tussen 1881 en 1903 geleverd door de fabriek van Henschel te Kassel. De 'Grote Henschels', serie 29-50, waren grotere en sterkere locs dan de voorgaande en werden tussen 1911 en 1914 geleverd door de fabriek van Henschel. De Maffei-locs, serie 51-65, werden tussen 1914 en 1930 geleverd door de fabriek van Maffei te München. Enkele van deze loc's waren afkomstig van de NCS, waar zij dienst deden op de in 1931 opgeheven tramlijn Nunspeet · Elburg · Hattem. De meeste locomotieven werden afgevoerd bij de opheffing van het trambedrijf in 1947-1948.

Voor de paardentramlijnen beschikte de NTM over 14 rijtuigen (A 1-14). Voor het vervoer van reizigers in de stoomtram beschikte men over 97 rijtuigen (BC 1-91 en C 201-206) en voorts waren er 15 postbagagerijtuigen (D 2-16).

Het aantal goederenwagens was groot en verdeeld over diverse typen, waaronder 151 gesloten goederenwagens (E) en 101 veewagens (F).

Motortractie[]

Vanaf de jaren twintig deed de motortractie zijn intrede. Na een proefrijtuig (M1) kwamen er in 1925 zes tweeassige motorwagens (M 2-7) van Werkspoor. Zij moesten de kosten van de personentrams gaan drukken bij de opkomende concurrentie van de autobus. In 1935 werd ook een dieselloc (101) aangeschaft, doch het bleef bij één exemplaar.

In 1939 werden enkele motorwagens overgenomen van de dat jaar grotendeels opgeheven Gooise tram. Hiervan kwamen er vijf bij de NTM in dienst onder de nummers M 8-12.

In de Tweede Wereldoorlog was het weer afgelopen met de motortractie en moest wegens gebrek aan vloeibare brandstoffen toch weer op grotere schaal een beroep worden gedaan op de stoomtractie. Na 1945 probeerde men het bedrijf nog te moderniseren met de tweedehands van de Gooise tram overgenomen motortrams, doch dit kon de verbussing van het trambedrijf in 1947-1948 niet voorkomen.

NS-locomotieven[]

Station Sneek 13 Locomotor
Locomotor 323 bij Modelspoormuseum Sneek

De NS gebruikte vanaf 1948 als trekkrachten op de Friese tramlijnen diverse soorten diesellocs. In eerste instantie waren er de uit Engeland afkomstige locs 161-165 die in de jaren vijftig buiten dienst gingen. Een exemplaar (162) is uiteindelijk terecht gekomen bij de Stibans te Amsterdam. Voorts werd gebruikgemaakt van de locs 451-460, die rond 1970 buiten dienst gingen. Hiervan is de 451 nog aanwezig bij de Museum Buurtspoorweg te Haaksbergen.

Van de grotere series NS-loc's die dienst deden, kunnen worden vermeld de locomotoren serie 200-300 en de locs serie 2400.

Na buitendienststelling[]

Met de sluiting van de (meeste) tramlijnen gingen ook de stoomlocs, de rijtuigen en de meeste eigen goederenwagens buiten dienst. Veel werd gesloopt, maar diverse rijtuigen en vele goederenwagens vonden nog een tweede bestaan als noodwoning of schuur verspreid over het land.

Sinds de jaren zestig zijn diverse NTM-objecten verzameld door de Stoomtram Hoorn – Medemblik (SHM). Inmiddels zijn een rijtuig (C 205), een postbagagewagen (D 6), een conducteurswagen (P 1), twee koppelwagens (K 16 en 9) en twee gewone goederenwagens (E 128 en 134) in gerestaureerde en rijvaardige staat in gebruik bij de stoomtram. Gerestaureerd en in afwachting van indienststelling is goederenwagen E67. In restauratie is veewagen F 63. Er is geen bijpassende NTM-stoomtramloc bewaard gebleven, anders zou bij de SHM nog een complete NTM-stoomtram te zien zijn geweest.

Ook de dieselloc (101), die tussen 1935 en 1940 dienst deed bij de NTM, is via omwegen uiteindelijk bij de SHM terecht gekomen. De SHM-werkplaats is in juli 2009 gestart met de restauratie.

In het Nederlands Spoorwegmuseum te Utrecht zijn nog twee kleine goederenwagens bewaard gebleven, waaronder een eenassig aanhangwagentje dat achter de paardentram werd meegevoerd.

Externe links[]


Flag of the Netherlands Nederlandsche Tramweg Maatschappij NTM

Tramlijnen: Tramlijn Drachten - Groningen · Tramlijn Joure - Lemmer · Tramlijn Sneek - Bolsward


Eindpunten: Veenwouden


Overige locaties:


Flag of the Netherlands Nederlandse openbaar vervoer bedrijven

Huidige bedrijven: Amsterdam GVB GVB (Amsterdam) · HTM HTM (Den Haag) · RET RET (Rotterdam) · UOV U-OV (Utrecht)


Voormalige bedrijven: Bestand:GTA.png GTA (Amsterdam) NTM Nederlandsche Tramweg Maatschappij · RETM RETM (Rotterdam) · RTM RTM (Rotterdam)


Museum bedrijven: Tramlijn Nederlands Openluchtmuseum

Advertisement